ماهواره تدبیر؛ نگاهی به جایگاه ایران در علم نجوم
ایران نهمین کشور دنیا پس از شوروی، آمریکا، فرانسه، ژاپن، چین، بریتانیا، هند و رژیم صهیونیستی است که مستقلاً موفق به پرتاب ماهواره به فضا شده است.
کلیک - هرچند قرار گرفتن در چنین لیستی را می‌توان افتخاری قابل توجه برای مهندسین ایرانی دانست، اما با آماده شدن ارسال ماهواره تدبیر به فضا، به‌راستی توان علمی دانشمندان نجوم ایران در چه حدی قرار دارد؟ در این مقاله به بررسی تاریخچه علم نجوم در ایران می‌پردازیم و نگاهی خواهیم داشت به پیشرفت‌های دانشمندان ایرانی پس از انقلاب اسلامی ایران.
- به گذشته افتخار کنیم اما...
علم نجوم در ایران مانند بیشتر کشورهای پر پیشینه، تاریخچه‌ای کهن دارد و این را می‌توان به راحتی از سازه‌های دوراونتاش و تخت جمشید دریافت که علاقه ایرانیان به نجوم، به دوران پیش از اسلام بر می‌گردد. نخستین نشانه‌های پیشرفت نجوم و ستاره شناسی را می‌توان به اندازه گیری زمان و راه اندازی تقویم‌ها و ساعت‌های دقیق توسط دانشمندان ایران باستان دانست. نقش حمله شیر به گاو که در بسیاری از حجاری‌های تخت جمشید به چشم می‌خورد نیز نشانه‌ای دیگر از پیشرفت فوق‌العاده این علم در ایران پیش از اسلام است.
موفقیت‌های ایران در علم نجوم با تغییرات فرهنگی نیز ادامه داشت و ایران پس از اسلام نیز دانشمندانی مشهور مانند ابوالوفا محمد بوزجانی، ابوریحان بیرونی، خیام نیشابوری، ناصر خسرو قبادیانی و بسیاری دیگر از دانشمندان مسلمان ایرانی را به علم نجوم جهان معرفی کرده است. در واقع باید ایرانیان را بنیان‌گذار ستاره شناسی اسلامی دانست.
- فتح ماه و مجله فضا
آشنایی ایرانیان با اخترشناسی نوین نیز در سال‌های آغازین قرن سیزدهم صورت گرفت. انتشار مجله فضا در دهه ۴۰ و ۵۰ و هم‌زمانی آن با سفر به ماه رویداد دیگری است که به معرفی علم نجوم نوین به ایرانیان کمک فراوانی کرده است. افتتاح مرکز رصدخانه زعفرانیه و تلاش‌های مجله دانشمند در تمامی سال‌های انتشار برای معرفی علم ستاره شناسی و نجوم به کودکان ایرانی حالا نسلی از جوانان علاقه مند به این علم را تربیت کرده است که در واقع بسیاری از آنان دانشمندان فعلی نجوم ایران را تشکیل می‌دهند.
گروه‌های اختر شناسی آماتوری زیادی در ایران مشغول به فعالیت هستند و رابطه‌ای کارآمد بین این گروه‌ها و دانشمندان ایرانی در جریان است. رابطه‌ای که برخلاف دیگر رشته‌های علمی در ایران، جنبه‌ای دولتی و یا دانشگاهی ندارد و در واقع علم نجوم و اختر شناسی در ایران از معدود دانش‌ها و تحقیقاتی است که جنبه علم محور خود را حفظ کرده است. از جمله این گروه‌ها می‌توان به روجا، ادیب اصفهان، انجمن ستاره شناسی اهواز، مرکز نجوم آستان حضرت عبدالعظیم و موسسه آفاق راهبر آذربایجان اشاره کرد که هرچند با فراز و نشیب‌های زیاد اما همچنان به راه خود ادامه می‌دهند.
- رصدخانه‌هایی که ساخته نشد
با وجود اینکه تاریخچه رصدخانه‌ها در ایران به سال‌های دور ایران باستان باز می‌گردد اما تعداد زیادی رسد خانه فعال و با فناوری به روز در کشور عزیزمان وجود ندارد. پروژه رصد خانه ملی ایران که از سال ۱۳۸۲ تصویب شده است هنوز پس از گذشت ۱۳ سال از تصویب اولیه تنها به پیشرفتی ۳۰ درصدی رسیده است. پرسش اصلی این است که چطور کشوری که هنوز در ساده‌ترین فناوری علم نجوم، یعنی رصد خانه، کمبودهای فراوانی دارد، به هماهنگی لازم با علوم فیزیک، شیمی، ریاضیات و دیگر علوم لازم برای پروژه‌های عظیم علمی و فضایی رسیده است.
- امید
فعالیت‌های دانشمندان جوان اختر شناسی، فیزیک و مکانیک ایران در سال ۱۳۸۴ شکلی جدید به خود گرفت و "امید" نام اولین ماهواره‌ای بود که در کمتر از ۲ سال به تست‌های اولیه راه یافت.
ماهواره امید، نخستین ماهواره ساخت کشور ایران است که تمام تجهیزاتش در سازمان فضایی ایران طراحی و تولید شده است. این ماهواره در سی‌امین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی در مدار فضا قرار گرفت و در ۵ اردیبهشت ۱۳۸۸ با جو غلیظ مناطق غربی آمریکای جنوبی و اقیانوس آرام برخورد کرد و به کار ۸۲ روزهٔ خود پایان داد.
هرچند "امید" دومین ماهواره ایران در مدار بود اما باید این ماهواره را اولین دستاورد مخابراتی دانشمندان ایرانی در سطح نجوم دانست زیرا ماهواره اول که سینا ۱ نام داشت با همکاری دولت روسیه ساخته و فرستاده شده بود.
- کاوشگرهای ایرانی
همزمان با طراحی ماهواره امید، کاوشگر ۱ نیز راه را برای ورود نام ایران به کشورهای دارای فناوری‌های فضایی هموار می‌کرد. کاوشگر ۱ اولین موشک کاملاً ایرانی بود که به صورت مستقل مأموریت فضایی خود را در سال ۸۵ آغاز کرد. ایران پس از کاوشگر ۱، هفت کاوشگر دیگر را نیز را به فضا ارسال کرده است که شاید باید موفق‌ترین آنها را کاوشگر پیشگام دانست.
پیشگام با استفاده از موشک تغییر یافته زلزال در ۹ بهمن ۱۳۹۱ یک میمون ماده سه ساله از گونه رزوس را در سفری ۱۶ دقیقه‌ای از پایگاه فضایی سمنان به مأموریت زیرمداری ارسال کرد. ایران اعلام کرد که این کاوشگر پس از طی مراحل پیش‌بینی شده و رسیدن به سرعت، شتاب و ارتفاع تا ۱۲۰ کیلومتری از سطح زمین، بار دیگر به زمین بازگشت و موجود زنده نیز با موفقیت بازیابی شد.
- ماهواره تدبیر
پروژه ساخت دومین ماهواره‌ی دانشگاه علم و صنعت در سال جاری به پایان رسیده است و البته زمان مشخصی نیز برای ارسال این ماهواره که "تدبیر" نام‌گذاری شده، اعلام نشده است. محمدعلی برخورداری، رییس دانشگاه علم و صنعت، ساخت چنین ماهواره‌هایی را یک فعالیت عادی برای این دانشگاه می‌داند و از امضای قرارداد جدید برای پیشرفت بیشتر این علم در این دانشگاه خبر می‌دهد.
- ما هم می‌توانیم
هرچند ارسال چنین ماهواره‌هایی به فضا با هماهنگی دپارتمان‌ها و علوم مختلف صورت می‌گیرد، اما باید علم نجوم را به عنوان سرآغاز علوم فضایی دانست و بدون شک پیشرفت ایران در ساخت ماهواره نشان دهنده پیشرفت ایران در علم نجوم است. پیشرفتی که با کم لطفی مسئولین ذی‌ربط، سرعتی کم به خود گرفته و نیاز به تزریق بودجه و توجه بیشتر دارد.
علم اختر شناسی و علوم فضایی ایران هنوز در مرحله "ما هم می‌توانیم" قرار دارد. مرحله‌ای که دانشمندان ایرانی با همه‌ی محدودیت‌هایی که دارند، موفق به تکرار پیشرفت‌های کشورهای توسعه یافته می‌شوند. مرحله‌ای که هرچند افتخار آمیز است، اما هنوز با عبارت "ما می‌توانیم" و تولید واقعی علم، فاصله زیادی دارد. جوانان ایرانی توان تولید علم را دارند و این را بارها و بارها اثبات کرده‌اند و این تولید تنها با توجه کسانی ممکن است که دور از سر و صداهای سیاسی به کمک علم نجوم، هوافضا، فیزیک، شیمی، ریاضیات و علوم مهندسی بیایند.
شاید اولین قدم برای این راه پر پیچ خم و طولانی، اتمام پروژه‌هایی باشد که بیش از ۱۰ سال از آغاز آنها می‌گذرد و چندین رییس جمهور مختلف را به خود دیده است.